Osmanlı İnhitat Söylemine Girizgâh: 16. Yüzyıl Sonu Para Çalkantıları ve Düşünce Dünyasındaki Yansımaları

Öz

İki bölümlü yazıda, önce 16. yüzyıl sonlarında Osmanlı dünyasında yaşanan para çalkantılarına dair farklı yaklaşım modelleri ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Gerek “miktar teorisini” gerekse “gerçek” iktisadi faktörleri gözönünde bulunduran bir yaklaşımın yararlı olacağı düşüncesiyle, batı ve doğu yönlerinde farklı seyreden dış ticaret dengelerinin yapısal özellikleri ile birlikte nüfus artışı ve paranın dolaşım hızı üzerinde durulmuştur. İkinci bölümün konusu, Osmanlı yönetici sınıfından bazı yazarların şahit oldukları para ve fiyat hareketlerine dair tespit ve yorumlarıdır. Osmanlı devlet adamları ve yazarları bu olgularla yakından ilgilenmiş, onları tartışmış, tahlil etmiş, ve tedbirler önermiştir. Paranın istikrarını merkeze alan bu perspektif, siyasi erkin rolünü vurgular, sonuçları itibariyle meseleyi toplumsal dengeler bağlamında değerlendirir. Bugün “iktisadi” diye nitelendirdigimiz dinamiklerin özerkleşmesinin yerleşik hiyerarşileri altüst edeceği, bunun sonucunda “nizam”a “ihtilal” geleceği endişesini taşır. Toplumsal dengeleri tehdit eden fiyat artışları ve narh düzeninin yitirilmesine çare ancak paranın istikrarına kavuşması ile mümkün olacaktır. Bu bağlamda Cigalazâde (Cağaloğlu) Sinan Paşa’nın para ile ilgili ıslahat tedbirlerine destek olmak isteyen Taşköprülüzâde Kemâlüddîn Mehmed Efendi, Makrîzî’nin Mısır tarihinde para krizleri ile ilgili eserini Türkçe’ye çevirmekle kalmaz, bir sonsöz yazarak doğrudan Osmanlı dünyasının yaşamakta olduğu krize dair özgün bir açıklama getirir.