Yeryüzündeki Zodyak: Osmanlı Onaltıncı Yüzyılından İki Dünya Haritasında Ekliptik

Öz

Ali Macar Re’is atlası ve Walters Deniz atlasında yer alan ve Osmanlılarca hazırlanmış iki dünya haritası, ekliptik çizgisini (Zodyak) düz iki dilim şeklinde göstermeleri açısından emsalsizdirler. Her iki harita da onaltıncı yüzyılda, o sıralarda oldukça popüler olan “oval” diyebileceğimiz kartografik projeksiyonla çizilmiştir. Zodyak, bu atlasları hazırlayanlar için önemli olmuş olsa gerek, zira her iki haritada da göze çarpacak bir şekilde ve en son yapılan eklentiler arasında çizilmiştir. Ancak geometrik bir araştırma, her iki haritadaki (bilhassa Walters Deniz atlasındaki) ekliptik çizgilerinin de doğru olmadığını ortaya koyuyor. Oysa aynı dönemde Batı Avrupa’da hazırlanmış bir- çok küresel ve göksel düzlemküre, aynı astronomik çizgiyi geometrik olarak doğru bir şekilde gösteriyor. Bu fark, haritaları hazırlayan Osmanlılar’ın hedeflerinin, geometrik doğruluktan ziyade sembolizm ya da estetikle ilgili olduğunu düşündürüyor. Bir dünya haritasına çizilen Zodyak’ın pek bir pratik uygulaması olmadığını düşünecek olursak, haritayı çizenlerin aynı anda hem yeri hem de göğü temsil etmek istemiş olabileceklerini söyleyebiliriz. Bu da, bu iki Osmanlı dünya haritasını, üzerlerinde Zodyak’ın sıklıkla görüldüğü kozmografik diyagramlara benzetir. Ayrıca, ekliptik çizgisinin her iki haritada da aynı şekilde hatalı çizilmiş olması, çizenlerin ortak bir kaynaktan ilham almış olabileceklerini düşündürür. Zodyakı dört düz dilimle gösteren bir Arap kozmografik diyagramının bulunması, her iki haritanın çiziminde de ortak bir prototip diyagramın kullanılmış olabileceği ihtimalini güçlendirir.