Yüzyılda Nasıl “Osmanlı” Olunurdu?

Öz

Bu çalışma 18. yüzyıl Bâb-ı Âlisinde sivrilen tipik “Osmanlı”yı devrin önde gelen kâtiplerinden Ebubekir Ratib Efendi’nin hayat hikayesi çerçevesinde değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Osmanlı Devleti’nin değişen yapısının ve ihtiyaçlarının bir ürünü olan Osmanlı tipinin 18. yüzyıldaki karakterine kavuşmasında Osmanlı ordusunun bilhassa ülkenin batı sınırlarında aldığı yenilgiler büyük bir etkiye sahiptir. Artan oranda deneyimli diplomatlara duyulan ihtiyaç, ideal Osmanlı tipinin “paşa”dan “efendi”ye doğru evriminin ardında yatan en temel sebeplerden birisidir. 18. yüzyıl ortasında doğan Ebubekir Ratib Efendi’nin bürokratik kariyeri bu bağlamda Kalemiye’nin devleti oluşturan dört tarik içerisinde öne çıkışını ve özel olarak ideal “Osmanlı” tipinde gözlemlenen değişimi örneklemektedir. Uluslararası ilişkilerde dip- lomasinin, en az savaş kadar önem kazanmasına mukabil Bab-ı Âli’de iş yükü artan ve önem kazanan Amedi Kalemi’nde yetişen Ratib Efendi, Osmanlı İmparatorluğu’nu, Habsburg İmparatorluğu nezdinde temsil etmiştir. Bu dönemde kaleme aldığı layiha ve sefaretname, Avrupa’nın önde gelen başkentlerinden birisi olan Viyana’da yaptığı gözlemler aracılığıyla Nizam-ı Cedid bürokrasisinin önünde yeni ufuklar açmıştır. Genel olarak devrin Avrupasındaki devlet ve ordu organizasyonlarını tasvir ve teşhis eden layihasındaki tahlillerin geçerliliği, doğrudan Ratib Efendi özelinde tartışılan yeni Osmanlı tipinin yetişme tarzıyla alakalıdır. Bab-ı Âli’de tanıştığı İslam siyaset teorisi üzerinden devrin Avrupai kavramlarını anlamlandıran Ebubekir Ratib Efendi, Nizam-ı Cedid siyasetinin planlanmasında başrollerden birisini üstlenmiştir. III. Selim devrindeki Osmanlı ideal tipinin bir örneği olan Ratib Efendi, Nizam-ı Cedid siyasetinin teorik arka planının oluşturulmasının yanı sıra söz konusu teorinin uygu- lanmasında da etkilidir. III. Selim’in Vüzera Kanunnamesi’nin kaleme alınmasındaki etkisi, Zahire Nazırlığı’nın kurulmasındaki rolü ve Reisülküttap olarak verdiği hizmet Ratib Efendi’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun yeniden organize edilmesine pratikteki katkısını gözler önüne sermektedir. Ancak bürokratik hizip mücadelelerinin ve politik haneler arasındaki çatışmaların süre gittiği bir dönemde yaşayan Ratib Efendi, bu türden bir çatışmanın hedefi olmaktan kendisini kurtaramayacaktır.