Bir Tarih-i Umumi Yazarı olarak Mizancı Murat

Öz

Bu makale, Osmanlıların ondokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru yazdıkları dünya  tarihlerini  inceleyerek, dönemin  dünya  çapındaki  insanlık  tarihi  kitapları arasında yer alma çabasını ve bu çaba üzerinden yazarların Osmanlılar’ı dünya medeniyeti  içinde  nasıl  konumlandırdıklarını  ele  alır.  Bu  dönemde  başka  ülkelerde yazılmış dünya tarihleri, hızla modernleşen o toplumların bu yeni dünyada yerlerini alma çabasının yansımaları olarak düşünüldüğünde, Osmanlı umumi tarihleri, di- ğer dünya tarihlerinden çok farklı değildir. Öte yandan Osmanlı umumi tarihleri de, Aydınlanma Çağı sonrasında gelişen insanlık ve medeniyet tarihi anlayışı üzerine, kendilerine özgü ve dolayısıyla kendi içlerinde değerlendirilmesi gereken düşünceler katmışlardır.  Özellikle  Mehmed  Murad  gibi  son  dönem  Osmanlı  aydınları  tarafından kaleme alınan bu tarihler, Osmanlı Devleti’nin modern dünyanın nasıl bir parçası olduğunu ve bunun tahayyülünü yansıtıyordu. Mehmed Murad’ın Umumi Tarih adlı eseri aynı zamanda yeni açılan yüksek öğrenim kurumlarının ders prog- ramında yeralan tarih derslerinin ihtiyacına da cevap veriyordu. Mizan gazetesini de çıkaran Mehmed Murad, Yahya Kemal’in deyimiyle 1870’lerde yazdığı bu son derece ‘modern’ altı ciltlik Tarih-i Umumi ile dünya tarihini bir Osmanlı disiplini haline getirmişti. Osmanlılar’da da örnekleri hiç de az olmayan bu umumi tarihlerin Osmanlı tarihini dünya tarihi içinde göstermeyi hedefleyen yeni bir yazım türünün habercileri olduğu kanaatindeyim. Dünya tarihi yazmak, aydınlara Osmanlılık, tarihsellik ve kamu eğitimi hakkındaki fikirlerini beraberce işleme fırsatını verdiği ölçüde akademik, tarihi, entellektüel üretimin ne denli geniş bir yelpazesi olduğunu da gösterir.