Kentli bir Osmanlı Seçkininin Kendine Öz-Biçim Vermesi: Tahazâde Ahmad Efendi (ö. 1773) Örneği

Öz

18 . yüzyıl Osmanlı taşrasındaki seçkinlerin (âyânlar) siyasî, sosyal ve iktisadî rol- lerine dair bir çok araştırma mevcut olsa da söz konusu ayanların kültürel yönelimleri ve kişisel ilgileri hakkındaki bilgilerimiz hâlâ sınırlıdır. Merkezî Osmanlı hükümeti ile taşradaki tebaa arasında siyasî arabulucu işlevi görmekte olan âyânların birçoğu, Osmanlı memuru olmaları hasebiyle de kendilerinden yapmaları beklenen muhtelif görevler ile içinde bulundukları ya da kök saldıkları taşra toplumlarının kültürel hususiyetçiliği (particularism) arasında kalan grift bir yerde bulunmaktaydılar. Bu çalışmada, yukarıda tasvir edilen seçkinlerden birinin, hem kadılık hem de tüccarlık yapan Tahazâde Ahmed Efendi’nin, 18. yüzyıl ortalarında Halep’te kurduğu bir med- resenin vakfiyesi incelenmiştir. Vakfiye metni, bilhassa kütüphane envanteri, istihdam stratejisi, müfredat şartı ve seçilen dualar incelenmiş, ve Tahazâde Ahmed Efendi’nin hesaplı ve incelikli bir şekilde kendine has ve muhtar bir sosyal statü ve kültürel kimlik tasarladığı tespit edilmiştir. Ahmed Efendi’nin medrese müfredatında Hanefî fıkhına yer vermesi, kütüphanesinde ekseriyetle Hanefî mezhebiyle ilgili eserlerin olması ve Edeb-i Osmanî geleneği dairesinde Türk ve Fars şiiri ile ilgilenmesi, kendisini Os- manlı adli ve içtimai düzeni ile özdeşleştirdiğini göstermektedir. Öte taraftan Ahmed Efendi’nin kendi kültürel ve entelektüel yönelimini ortaya koyduğu bir alanı da inşa etmekten kaçınmadığı tespit edilebilmektedir. Bu husus özellikle kendi şerif liğini öne çıkarması ve nakibüleşrafa liderlik yapmak istemesinde açıkça fark edilebilmek- tedir. Yine kütüphanesinde önemli şecere metinlere sahip olması, Osmanlı öncesine dair farkındalığı (örneğin Memluk Sultanlığı dönemine ait kronikleri ve biyografik sözlükleri edinmeye özellikle gayret sarfetmesi, Osmanlı öncesi saygın ve mahalli olarak köklü birçok Sufî tarikatine mensubiyeti), muvakkitlerin eğitimine verdiği büyük mali ve teknik destek sağlaması, ve belki de en dikkat çekici olanı ağırlıklı olarak Musul civarından gelen Kürtlere medresesinde müderris ve talebe olmaları için açıkça ve kapsamlı bir şekilde hamilik etmesi de bu fikri, - kendi özbiçimini inşa ettiği fikrini- desteklemektedir.