Portre ve Otoportre: İbrahim Müteferrika’nın Akıl Oyunları

Öz

Bu makalede, Osmanlı kültür tarihinde ilk Türk matbaasının kurucusu olarak ün kazanmış olan bir aydın ele alınmaktadır. Söz konusu kişi Macar asıllı bir Protestan (iddialara göre Üniteryen) olup, 18. yüzyılın sonralarında memleketi olan Erdel’i terk ederek Osmanlı’ya sığınmıştır. Daha sonra ihtida edip İbrahim Müteferrika adını alarak Müslüman-Osmanlı kimliğini benimsemiştir. Çalışmada,  İbrahim Müteferrika ile ilgili günümüze ulaşan az sayıdaki anlatılardan aktarılanlarla yetinilmemiş, Müteferrika’nın portresi ve otoportresi, Osmanlı olmadan önceki kimliğine dair önemli hususlar hakkında bize ipuçları veren Erdel sonrası hayatından hareketle çizilmiştir. Müteferrika’nın hayatı hakkında bilgi veren sadece üç anlatı bilinmektedir: Müteferrika’nın kendi yazdığı hayat hikâyesi, Müteferrika’nın çağdaşı César de Saussure’ün ve Charles Peyssonnel’in kaleme aldığı mektup ve raporlar. Bununla birlikte gerek Saussure ve Peyssonnel tarafın- dan çizilen portreler, gerekse Müteferrika’nın çizdiği otoportre, bu portrelerde beliren farklı imgelerin karşılatırılabilmesi açısından oldukça faydalıdır. Söz konusu üç anlatıdan hareketle Müteferrika’nın tam olarak ne zaman ihtida ettiği, Müslüman olmadan önce hangi Hıristiyan mezhebine bağlı olduğu ve kendi isteğiyle mi, yoksa içinde bulunduğu olumsuz şartlardan dolayı mı Müslüman olduğu gibi girift meseleler hakkında yeni ve iddialı yorumlar yapılmıştır. Müteferrika’nın, ihtidasıyla ilgili gerçekleri gizemli bir hâle getirerek yeni konumuna daha uygun düşen, yani yeni hükümdarına yaranmak için gerçektekinden farklı, düzmece bir otoportre çizmiş olduğu düşünülebilir.