İslâmî Kitap San’atlarında Standartlaşma: Usta-Çırak İlişkisi ve İcazet Geleneği

Öz

İslâmî kitap sanatlarının yaşayan bir gelenek teşkil ettiği Osmanlı döneminde usta-çırak ilişkisi belirli bir devamlılık sağlamış, ancak zaman zaman bu sanatlarda bazı radikal yenileşmelerin vuku bulmasını da asla önlememiştir. Buna mukabil söz konusu geleneğin sekteye uğratılmış olduğu günümüz Türkiyesi’nde sanatlar keyfî bir biçimde seçilmiş bazı sanatçıların şahsında dondurulmuş, durağan ve taklitçi bir ortodoksi dayatılmıştır. Bu makalede İslâmî kitap sanatlarının standartlaşması sürecinde usta-çırak ilişkisinin ve icazet düzeninin rolleri ele alınmaktadır. Önce hat sanatında meşk sisteminin tarihî seyri ile bu öğretim yönteminin son aşaması ve başlıca kalite kontrolü aracı olan icazet geleneği gözden geçirilmekte, tezkirelerde ve diğer birincil kaynaklarda usta-çırak ilişkisinin nasıl algılandığı, erken devirlerdeki şahsî icazetlerin yerini nasıl son dönemde kurumsal icazetlerin aldığı gibi hususlar incelenmektedir. Bundan sonra 20. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’da tezâhür etmiş olan ve ikinci yarısında Türkiye’de siyasî yelpazenin gerek sol, gerekse sağ cenahlarında tedavüle giren yozlaşma söylemi ele alınmakta, söz konusu söylemin tezhib ve ebru sanatlarındaki etkileri ve sonuçları irdelenmektedir. Önceleri icazet sistemine tâbi olmayan bu sanatlarda nev-zuhûr bir icâzet geleneğinin icad edilmesi her ne kadar yozlaşmalarını önleme gayesi güdüyorsa da geleneği korumak için bizatihi geleneğe ihanet etmenin çelişkili olması bir yana, bu şekilde İslâmî kitap sanatlarının sağlıklı bir şekilde evrilmeye devam etmesinin önüne kesilmektedir.