‘Üzerime bir kubbe ve âsâr-ı binâlar etmen’ : Osmanlı Mimarlığında Açık Türbe Modası (1661-1763)

Öz

Osmanlı kubbeli türbe mimarisi geleneği on yedinci yüzyıl ortalarında dramatik şekilde ortadan kalkar. Yaklaşık bir yüzyıl süren bu dönemde inşa edilmiş herhangi bir kubbeli türbe örneğine rastlanmaz. Kubbeli türbelerin yerini açık türbeler ya da hazireler alır. Yeni modanın ilk örneği Köprülü Mehmed Paşa Türbesi’dir. 1675-1676 yıllarında İstanbul’da bulunan Wheler ve Spon’un bildirdiğine göre, oğlu Fazıl Ahmed Paşa ile Sultan IV. Mehmed’in aynı gece rüyalarına giren Mehmed Paşa, kabrinde alevler içinde yandığını söyleyerek, ferahlamak üzere su verilmesi için yalvarır. Rüyayı birbirlerine anlatan vezir ve sultanın danıştığı din adamı paşanın bedeninin ferahlaması için kubbenin yıkılarak yağmur suyunun kabre dolmasını salık verir. Bunun üzerine türbenin kubbesi yıkılarak bir açık türbe düzenlenir.

Bu fantastik anlatıda kubbenin yıkılmasını öneren din adamı olasılıkla Fazıl Ahmed Paşa ve Sultan’ı etkisi altına alan, türbe karşıtı dini görüşlerin temsilcisi Kadızadeliler hareketinin izleyicisi olan Vanî Mehmed Efendi’dir. 1683 Viyana Bozgunu sonrası gözden düşse de öğrencisi ve damadı olan Feyzullah Efendi, hanedan ve Köprülü Ailesi nezdinde saygınlığını sürdürerek Şeyhülislamlığa kadar yükselmiş, II. Mustafa döneminde devlet yönetiminde söz sahibi olmuştur. Feyzullah Efendi’nin iki oğlu, I. Mahmud döneminde şeyhülislam olmuş, ancak III. Osman’ın saltanatıyla birlikte ailenin etkinliği sona ermiştir.

Köprülü Mehmed Paşa Türbesi’nin ilk örneği olduğu açık türbe modasının Vanî Mehmed Efendi’nin İstanbul’a Fazıl Ahmed Paşa’nın daveti üzerine İstanbul’a gelişi ile başladığı, Feyzullah Efendi’nin oğlu Murtaza Efendi’nin III. Osman tarafından şeyhülislamlıktan azledildiği süreçte ortadan kalktığı görülür. 1756 yılında, yaklaşık yüzyılın ardından ilk kubbeli türbe inşa edilir. Açık türbe modası, 1763 yılında inşa edilen Râgıb Paşa Türbesi ile sona erer.

Bu çalışma, yaklaşık bir yüzyıl süren açık türbe modasını meydana getiren, Vanî Mehmed Efendi, Feyzullah Efendi ve ailesinin şekillendirdiği dini motivasyonu tartışmayı amaçlar.