Osmanlı Devleti’nin Bilinen En Eski (1495-1496) Bütçesi ve 1494-1495 Yılı İcmali

Öz

Osmanlı bütçeleri devletin gelir ve giderlerinin takip edilebileceği en güvenilir kaynaklardandır. İktisat tarihi literatüründe incelenmiş olan bütçelerin en eskisi 16. yüzyıla aittir. Bu makalede şimdiye kadar tespit edilmiş arşiv kaynaklı en erken tarihli bütçe (1495-96) ile bir önceki yılın bütçe icmali (1494-95) incelenmektedir. Osmanlı fetih politikasının merkezi hazinenin gelir yapısı üzerindeki belirgin etkisi bütçeden kolaylıkla izlenebilmektedir. Cizye kalemi toplam bütçe gelirlerinin yarısından çoğunu oluşturmuş ve neredeyse tamamı Rumeli eyaletinden tahsil edilmiştir. Mukataa gelirleri ise bütçe içinde ikinci büyük paya sahiptir. Bütçe tarihinden 30 yıl sonra mukataa gelirleri hem miktar hem de oran olarak birinci sıraya yükselmiştir. 1495-96 bütçesinde avarız ve nüzül adı altında gelir kaydı yoktur, 1525 bütçesinde ise avarız ve nüzül vergisi düzenli tahsil edilmeyen çeşitli paralar başlığı altında üçüncü büyük gelir kalemi olarak kaydedilmiştir. 1495-96 bütçesi gelir yapısının yaklaşık 2/3’ünü üretime bağlı olmayan vergi gelirleri oluşturmaktadır. Hem 1494-95 yılı icmalinde hem de 1495-96 bütçesinde Rumeli eyaletinden tahsil edilen vergiler bütçedeki giderlerin tamamını karşılamış, hatta bütçe fazlası gerçekleşmiştir. Gelir-gider dengesi, 1494-95’te gelir tahsilindeki artıştan, 1495-96’da ise harcamalardaki azalmadan kaynaklanmıştır.